دوستی صادق هدایت و ابـوالقـاسم اِنْجَویِ شیرازی برای فرهنگ عامه ایرانیان

ابـوالقـاسم اِنْجَویِ شیرازی، (۱۳۰۰-۱۳۷۱ ش / ۱۹۲۱-۱۹۹۲ م)،پژوهشگر فرهنگ عامه و مؤسس مرکز فرهنگ مردم وابسته به رادیو و تلویزیون ملی در ۱۳۴۱ش. در خانواده‌ای مذهبی در شیراز متولد شد. پدرش سیدخلیل، معروف به صدرالعلما، از علما و روحانیان شیراز بود.
به گزارش پایگاه خبری جهان طلا (گلدنیوز)؛ انجوی تحصیلات مقدماتی خود را در تهران گذراند و برای تحصیل در رشتۀ حقوق وارد دانشگاه تهران شد. همچنین علاقۀ فراوان او به شعر و ادب فارسی سبب شد که به مجالس درس استادان و ادیبانی چون ملک‌الشعرا بهار، جلال همایی، سیدکاظم عصار و جز آنها راه یابد (همانجا؛ مارتسلف، «انجوی ... »، ۲۲۹). 

انجوی پس از چندی برای ادامۀ تحصیل به سویس رفت و در دانشگاه ژنو درس خواند. یکی از وقایع مهم زندگی او ــ که تـأثیر بسزایی در تحول فکری او بر جای گذاشت ــ آشنـایـی و دوستی با صادق هدایت بود. انجوی تحت تأثیر هدایت به تحقیقات فولکلوریک و موضوعات فرهنگ مردم علاقه‌مند شد. شناخت مسائل فرهنگ عامه با تلاشهای هدایت جنبۀ علمی یافت. هدایت با ارائۀ مبانی نظری و معرفی روش علمی گردآوری مواد فرهنگ عامه، مطالعات فولکلوریک را در ایران پایه‌گذاری کرد.

انجوی نیز به عنوان یکی از نخستین رهروان راه هدایت، تحقیق دربارۀ فرهنگ عامه را از گردآوری و ثبت و ضبط آداب و سنتهای زادگاه خود آغاز نمود که با سقوط حکومت رضاشاه در ۱۳۲۰ش و روی آوردن انجوی به فعالیتهای سیاسی متوقف شد.
انجوی از ۱۳۲۲ش وارد عرصۀ مطبوعات سیاسی شد و مدتی در این حرفه مشغول بود وی پس از مدتی دوری از تهران فعالیتهای سیاسی را کنار گذارد و پس از بازگشت به تهران به تحقیق و مطالعه دربارۀ ادبیات فارسی، به‌ویژه شعر و احوال شاعرانی چون مولانا، سعدی و حافظ پرداخت (افشار، ۱۹؛ صداقت‌پیشه، ۶). آثار و تألیفات وی در این‌باره عبارت‌اند از: سفینۀ غزل، که مجموعه‌ای است از غزلیات شاعران پارسی‌گو با مقدمه‌ای از انجوی که در آن دربارۀ ماهیت شعر و شعر نو و رسالت شاعر با عنوان «سفینۀ حاضر و سفینه‌پردازی و چند عنوان فرعی در این‌باره» پرداخته است (مارتسلف، «انجوی»، ۲۳۰؛ صداقت‌پیشه، همانجا)؛ مکتب شمس، که گزیده‌ای است از غزلیات مولانا به همراه واژه‌ها و اصطلاحات مربوط به تصوف؛ و دیوان خواجه حافظ (همانجاها).

انجوی و حافظ

تصحیح دیوان خواجه حافظ نسبت به دیگر آثار ادبی انجوی از اهمیت بیشتری برخوردار است. وی در این اثر به تحلیل اوضاع و احوال اجتماعی ـ سیاسی و مذهبی دوران زندگی حافظ پرداخته، و اشعار حافظ را با پژوهشی تازه ــ که از طریق بررسی و تتبع نسـخ متعـدد بـه دسـت آمـده ــ تصحیـح کـرده اسـت. افـزودن کشف‌اللغات و کشف‌الابیات نیز از دیگر ویژگیهای دیوان خواجه حافظ به تصحیح انجوی است (دربارۀ ویژگیها و نقد و بررسی دیوان حافظ به تصحیح انجوی، برای نمونه نک‍ : امیری، ۱۹۷-۲۰۴؛ هروی، ۲۰۵-۲۲۴؛ خرمشاهی، ۲۲۵). 

ضبط موضوعات فرهنگ مردم مناطق مختلف ایران

انجوی در ۱۳۴۰ش به طور جدی به ثبت و ضبط موضوعات فرهنگ مردم مناطق مختلف ایران همت گمارد و با ارائۀ طرح جامعی به رادیو، پژوهشگران و مردم را به گردآوری آداب و باورها و سنتهای محلی خود ترغیب نمود. وی با بهره‌گیری از رادیو توانست به سراسر ایران دسترسی یابد و مرکزی به نام فرهنگ مردم برای دریافت مواد و ابزار و مطالبی که به خواستۀ او از همه‌جا فرستاده می‌شد، دایر کند (مارتسلف، همان، ۲۳۰). البته بهره‌گیری از امکانات فنی رادیو برای گردآوری مواد فرهنگ مردم پیش از انجوی نیز با تلاشهای الول ساتن و فضل‌الله مهتدی (صبحی) آغاز شده بود، اما تفاوت برنامۀ انجوی با برنامه‌های مشابه در آن بود که وی قصد سرگرم کردن مردم را نداشت و در متون و داستانها و موضوعات مختلفی که برایش فرستاده می‌شد، دخل و تصرف نمی‌کرد و با به کارگیری روشهای دقیق علمی و ثبت و ضبط داده‌ها به حفظ و نگهداری میراث فرهنگی مردم جامعه‌های مختلف می‌پرداخت (همانجا). 

برنامۀ رادیویی فرهنگ مردم

برنامۀ رادیویی فرهنگ مردم که اجرای آن را انجوی خود برعهده داشت، در ۲۵ فروردین ۱۳۴۱ آغاز شد (صداقت‌پیشه، ۸؛ مارتسلف، همان، ۲۳۱). در سالهای نخستین، برنامۀ انجوی با نام «احساس و اندیشه»، و پس از آن با نام «سفینۀ فرهنگ مردم» پخش می‌شد و تا ۱۳۵۸ش دوام یافت (همانجا). کوششهای انجوی سبب شد مردم روستاها و مناطق عشایری که بیشترین شنوندگان برنامۀ او را تشکیل می‌دادند، با اشتیاق به ثبت و گردآوری موضوعات فرهنگ عامۀ منطقۀ خود بپردازند و آنها را برای انجوی ارسال کنند. انجوی نیز با همکاری چند تن از علاقه‌مندان و با به کارگیری شیوۀ ثبت و ضبط فرهنگ عامه که از نیرنگستان هدایت به دست آمده بود، به طبقه‌بندی و موضوع‌بندی داده‌ها اقدام کردند. داده‌های گردآوری شدۀ فرهنگ مردم در ۳ حوزۀ کلی شامل پرونده‌های موضوعی، پرونده‌های محلی و پرونده‌های اقوام و ایلات و عشایر دسته بندی شد. محتوای پرونده‌ها موضوعات زندگی مادی (وسایل اقتصادی ـ معیشتی، پیشه‌ها و مشاغل، تفریح و آسایش) و زندگی معنوی (زبان، ادبیات مردم، اخلاق عامه، دانش عوام، هنرهای عامه، زندگی اسرارآمیز، اعتقادات عامه، مناسک‌گذار، جشنها و مراسم موسمی، آداب و مراسم مذهبی ادواری، زندگی اجتماعی و جز آنها) مردم را دربر می‌گرفت. پرونده‌های موضوعی شامل ۹۳ پرونده و ۷۰۰‘۱۳۸ برگ است (همان، ۲۳۲-۲۳۴). 
گنجینۀ فرهنگ مردم انجوی مورد بهره‌برداری محققان و پژوهشگران ایران و جهان قرار گرفت. بسیاری از آثار مربوط به ادبیات و فرهنگ مردم ایران با بهره‌گیری از گنجینۀ انجوی تألیف شده است. مثلاً اولریش مارتسلف کتاب طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی (نک‍ : ص ۲۰) را که به تحلیل و تیپ‌شناسی قصه‌های ایران اختصاص دارد، بر اساس قصه‌های گردآوری شده در مجموعۀ انجوی نوشته است (افشار، ۱۹؛ مارتسلف، «انجوی»، ۲۳۵؛ برای محققانی که از مجموعۀ انجوی در تحقیقات و تألیفات خود بهره برده‌اند، مثلاً نک‍ : روح‌الامینی، «انجوی ... »، نیز باورها ... ، سراسر آثار؛ وکیلیان، سراسر اثر). 
پس از اوج‌گیری برنامۀ رادیویی فرهنگ مردم، انجوی برای آموزش و آشنایی پژوهشگران با اصول و روش‌شناسی گردآوری داده‌های فولکلوری، مقاله‌ها و کتابهایی منتشر ساخت. رسالۀ فرهنگ مردم و طرز گردآوری و نوشتن آن، جشنها و معتقدات زمستان، قصه‌های ایرانی، بازیهای نمایشی، مردم و فردوسی، و گذری و نظری در فرهنگ مردم ازجمله آثار انجوی در این زمینه است (صداقت‌پیشه، ۸-۱۰؛ مارتسلف، همانجا).

در جمال‌آباد نیاوران

انجوی تا پایان عمر خود ازدواج نکرد. وی در اواخر عمر (از ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۱ش) به عنوان ویراستار با مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی همکاری کرد. انجوی در شهریور ۱۳۷۱ش درگذشت و در گورستان ابن بابویه به خاک سپرده شد. خانۀ انجوی که در جمال‌آباد نیاوران قرار دارد، پس از مرگش به مرکز تحقیقات و مطالعات سنجش برنامۀ صدا و سیما وابسته شد و از ۱۳۸۳ش تا به امروز گروهی از پژوهشگران برای طبقه‌بندی و موضوعی کردن اسناد و مدارک و مواد گردآوری شده توسط انجوی در آنجا به کار مشغول‌اند. همچنین قرار است با همکاری یونسکو و چند مرکز فرهنگی دیگر مانند مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، برنامه‌هایی برای حفظ و حفاظت از اسناد و مدارک این مجموعه و چاپ و نشر آنها انجام شود. 

مآخذ

افشار، ایرج، «انجوی، آتشبار تبعیدی»، یادنامۀ سیدابوالقاسم انجوی شیرازی، به کوشش علی دهباشی، تهران، ۱۳۸۱ش؛ امیری فیروزکوهی، کریم، «حافظ انجوی و مقدمۀ علی دشتی»، همان؛ بهنود، مسعود، «تن تکیدۀ پرخون شیرازی»، همان؛ خرمشاهی، بهاءالدین، «حافظ انجوی»، همان؛ دهباشی، علی، مقدمه بر یادنامۀ سیدابوالقاسم انجوی شیرازی (نک‍ : هم‍ ، افشار)؛ روح‌الامینی، محمود، «انجوی شیرازی و پژوهشهای فرهنگ مردم»، همان؛ همو، باورهای عامیانه دربارۀ فال حافظ، تهران، ۱۳۶۹ش؛ زریاب، عباس، «انجوی شیرازی، پـرچم‌دار فرهنگ ملـی ایـران»، یـادنامۀ سیدابـوالقاسم انجوی شیرازی (نک‍ : هم‍ ، افشار)؛ صداقت‌پیشه، مهین، جان عاریت، فرهنگ عامه، پژوهشهای ادبی مردم‌شناسی سیدابوالقاسم انجوی شیرازی (نجوا)، تهران، ۱۳۸۱ش؛ فاضلی، نعمت‌الله، «مروری بر سیر مردم‌شناسی در ایران»، فصلنامۀ علوم اجتماعی، تهران، ۱۳۷۶ش، شم‍ ۹؛ کتیرایی، محمود، زبان و فرهنگ مردم، تهران، ۱۳۵۷ش؛ مارتسلف، اولریش، «انجوی شیرازی و گنجینۀ فرهنگ مردم ایران»، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، یادنامۀ سیدابوالقاسم انجوی شیرازی (نک‍ : هم‍ ، افشار)؛ همو، طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، ۱۳۷۱ش؛ وکیلیان، احمد، رمضان در فرهنگ مردم، تهران، ۱۳۷۰ش؛ هروی، حسینعلی، «نگاهی به حافظ تصحیح انجوی شیرازی»، یادنامۀ سیدابوالقاسم انجوی شیرازی (نک‍ : هم‍ ، افشار)

مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی معصومه ابراهیمی